De dochter van Cleopatra

Jos Martens

Zoals Toetanchamon de beroemdste Egyptische farao is, geldt Cleopatra niet alleen als de meest bekende vrouwelijk representant op de troon, maar tevens als de laatste, vooraleer er in 31 v. Chr. na de Slag bij Actium een einde kwam aan 3000 jaar geschiedenis en het land een Romeinse provincie werd.
Natuurlijk is haar reputatie voor een groot deel te wijten aan haar relatie met even bekende Romeinen: Julius Caesar, Marcus Antonius, Augustus…
En aan de al dan niet romantische raadsels rond haar dood. “Zij heeft vergif gedronken toen ze de dood van Marcus Antonius vernam.”
“Neen, zij heeft zich in de borst laten bijten door een adder, om niet levend in de handen van de Romeinen te vallen.” In ieder geval, ondanks herhaaldelijke archeologische claims is haar graf tot op heden nog niet gevonden.

Over haar zijn hele bibliotheken vol geschreven, films gedraaid vanaf de zwart-wit ‘stomme’ prenten (begin 20ste eeuw), met als hoogtepunt (of dieptepunt, als je wil) de potsierlijke, theatrale intrede van Elizabeth Taylor op een soort pompeuze carnavalswagen in de extravagante superproductie uit 1963 (zelfs te bezichtigen op YouTube, kom dat zien, kom dat zien!). Reeds twee jaar later met een vette knipoog geparodieerd in een geestig Asterix-stripalbum (1965), annex animatiefilm (1968).

En er is natuurlijk toneel. Shakespeare (wie anders?) creëerde met Anthony and Cleopatra (1607) voor ons bepalend en blijvend haar beeld, samen een hele reeks films, allemaal schatplichtig aan Shakespeare, waarvan de nog steeds beroemdste die met Elizabeth Taylor en Richard Burton. Maar al lang niet meer de laatste in de rij, want gevolgd door een stapel films en televisieseries.
Dan vergeet ik nog bijna de talloze schilderijen. Plus beeldhouwwerken. Alles in verschillende stijlen en tijdperken. Maar steeds met Cleopatra als de fatale sensuele verleidster. Pas de laatste jaren is dat beeld opgewaardeerd bijgesteld naar de intelligente, veeltalige, diplomatische vorstin, die zij in werkelijkheid vermoedelijk was.

Nu ontbreekt in het overzicht nog een volledige artistieke component. Tussen 1628 en 1966 zijn minstens vijftig opera’s gecomponeerd op een libretto waarin Cleopatra een hoofdpersonage is, en dan voornamelijk in haar relaties met Caesar en vooral Marcus Antonius. (The new Grove Dictionary of Opera, lemma Cleopatra). Onder de componisten ook Cimarosa in 1789. De meest recente: Samuel Barber in 1966 Antony and Cleopatra, op een libretto van Zeffirelli (vooral beroemd door zijn bijzonder succesrijke Oscarbekroonde film Romeo and Juliet (1968) - creatie op 16 september 1966 aan de MET, New York.
Geen enkele van deze opera’s behoort tot het standaardrepertoire wat een eufemisme is om te stellen dat ze omzeggens nooit meer worden opgevoerd. Barber's opera is nog opgevoerd in het American Opera Center (1975), Spoleto (1983) en Chicago (1991). –
(Meegedeeld door prof. Duthoy.)

Toevallig heeft zeer recent de casting van een zwarte actrice, Adele James, om de roemruchte moeder van Cleopatra Selene te spelen in een nieuwe Netflix docudramaserie (2023) een wijdverspreide polemiek veroorzaakt.
Netflix-docudramaserie
Past natuurlijk in de tijdgeest. Edoch, net als haar moeder, ‘de Afrikaanse’ Cleopatra, die afstamde van de Macedonische generaal Ptolemaeus I Soter aan haar vaders kant en onbekende voorouders aan haar moeders kant, identificeerde Cleopatra Selene zich hoogstwaarschijnlijk niet als blank of zwart, maar als Egyptisch. Bovendien dachten Grieken en Romeinen, inwoners van samenlevingen waarin etnische diversiteit de norm was, niet in termen van huidskleur maar van cultuur. Hoewel, veel kans dat dit laatste toch wat al te positief is.

Een tragische dochter: Cleopatra Selene II (40 v. Chr – ca. 5 v. Chr.)

Uit haar relatie met Julius Caesar had Cleopatra een zoon, Cesarion, die door Octavianus, de latere Augustus, veiligheidshalve uit de weg is geruimd; bij Marcus Antonius had ze drie kinderen, onder wie een dochter, de latere koningin Cleopatra Selene II (40 v. Chr – ca. 5 v. Chr.). Cleopatra Selene, wie? Koningin? Nog nooit van haar gehoord. En met zekerheid ben ik niet de enige!

Ze kwam ter wereld als Egyptische prinses. Nadat Cleopatra en Marcus Antonius de strijd verloren in de Slag bij Actium, werd ze als gevangene naar Rome gebracht. Daar groeide ze op in het gezin van Octavia, de zus van de latere keizer Augustus, tevens de ex-vrouw van haar vader. Cleopatra Selene huwde met Juba II, de koning van Numidië.
In ‘De dochter van Cleopatra’, de eerste moderne biografie van Cleopatra Selene, reconstrueert Jane Draycott haar levensverhaal.
Het jonge paar werd door Augustus op de troon geplaatst om het nieuw gecreëerde koninkrijk Mauretania in Noord-Afrika te regeren. Hier stierf ze rond 5 voor Christus, terwijl ze nog maar in de 30 was.

Vrouwen en geschiedenis

Haar biografie is een verslag over Rome, Alexandrië en de Romeinse wereld aan het begin van het eerste millennium, boordevol fascinerende informatie over de Romeinse en Egyptische cultuur, de relatie van Antonius en Cleopatra en de mogelijke afstammelingen van hun dochter.

Zoals de auteur in haar woord vooraf zegt, stoot het beschrijven van een historische figuur uit de Oudheid steeds op het onoplosbare probleem van het beperkte aanbod en de onzekere betrouwbaarheid van de beschikbare bronnen. Daarbij ligt dat in dit geval begraven onder eeuwen van chauvinisme, seksisme, regelrechte vrouwenhaat en stereotypen van het historische machismo. Dat zal helaas nog heel veel eeuwen zo blijven.

Direct gevolg voor deze biografie: zelden of nooit las ik een boek met zoveel uitingen van onzekerheid : “waarschijnlijk, vermoedelijk, misschien of wellicht.”

Toch even vermelden: de schitterende illustraties van meestal weinig bekende voorwerpen verspreid over het hele boek.

Meer weten

Asterix en Cleopatra – complete animatiefilm op YouTube, Nederl. Gesproken – duur: 1, 09 u.

Barry Strauss, De Slag bij Actium (31 v. Chr.), in: Historiek 3 jan 2023.